W XX wieku samochód nie był już wyznacznikiem luksusu i przynależności do wyższej klasy społecznej, a stał się przedmiotem codziennego użytku pozwalającym przemieszczać się z punktu A do punktu B. Obecnie w związku z szeroką gamą ofert typu najem długoterminowy czy leasing nowe samochody stały się czymś bardziej dostępnym. Wzrost powszechności pojazdów mechanicznych idzie także w parze ze wzrostem jakości i bezawaryjności.
Jeśli zapytacie kierowców co jest odpowiedzialne za brak bezpieczeństwa na drogach to z pewnością sporo osób powie, że to wina złej infrastruktury drogowej w Polsce. Natomiast w zależności od badań czynnik pozaludzki ma od 10 do 30 % udziału w procesie redukowania ilości śmiertelnych ofiar wypadków. Czyli to czynnik ludzki, kierowca i jego cechy decydują w 70% – 90 % o bezpieczeństwie ruchu drogowego. Czyli można powiedzieć, że sami jesteśmy dla siebie największym zagrożeniem na drodze. W Polsce działaniami na rzecz BRD zajmuje się wiele instytucji: Policja, Polski Związek Motorowy, Krajowa Rada Bezpieczeństwa Drogowego, Automobilkluby, Ośrodki ruchu drogowego, Ośrodki doskonalenia techniki jazdy i inne bardziej lokalne stowarzyszenia.
Działania w kierunku poprawy BRD skupiają się wokół wychowania komunikacyjnego dzieci i młodzieży, popularyzacji ratownictwa, podnoszenia umiejętności kierowców również w zakresie bezpiecznej jazdy, udziału w pracach legislacyjnych, tworzenia kampanii społecznych mających na celu propagowanie zachowań zgodnych z BRD.
TCI – the task-capability inteface model Ray’a Fullera
Wg Fullera do sytuacji niebezpiecznych dochodzi wtedy, gdy możliwości adaptacyjne kierowcy nie pokrywają w pełni zapotrzebowania psychofizycznego i poznawczego wynikającego z warunków, w których się znajduje.
Możliwości kierowcy to za równo cechy osobowości, cechy temperamentu, sprawność intelektualna, psychofizyczna, ale również doświadczenie związane z kierowaniem pojazdem, normy, procedury. I to wszystko jest bardzo dynamiczne i podlega zmianom w oparciu również o czynniki zewnętrzne: natężenie ruchu, pora dnia, poziom stresu czy wewnętrzne: zmęczenie, kondycja psychofizyczna, motywacja, procesy emocjonalne.
Zadania realizowane na drodze są kształtowane za równo przez środowisko (warunki panujące na drodze, ukształtowanie terenu, warunki meteorologiczne) przez czynnik ludzki (zachowania innych uczestników ruchu drogowego), jak i cech pojazdów oraz podejmowanych przez kierowcę decyzji na drodze czy też jego stylu jazdy.
I jeśli wymagania zadań przekraczają możliwości jakie posiada kierowca to wkracza on w sferę możliwych zachowań niebezpiecznych i możliwych do popełnienia błędów drogowych.
Czym jest ryzyko na drodze?
Ryzyko w ruchu drogowym w porównaniu do innych rodzajów ryzyk, charakteryzuje się bowiem dwiema cechami:
– występuje w sytuacji ruchu drogowego i odnosi się tylko do uczestników ruchu drogowego,
– łączy się z potencjalnym niebezpieczeństwem poniesienia straty lub szkody.
Ponad to należy wziąć tutaj pod uwagę również to, że jaka jest motywacja do zachowań ryzykownych, do akceptacji ryzyka i jakie emocje sprzyjają narażeniu na niebezpieczeństwo.
Ray Fuller określając ryzyko w ruchu drogowym z jednej strony wyróżnia ryzyko obiektywne, a więc prawdopodobieństwo wystąpienia wypadku, ryzyko subiektywne – a więc oparte na ocenie samego kierowcy, a z drugiej strony również mówi o uczuciu ryzyka a więc odpowiedzi na drogowe zagrożenie, jak i indywidualne prawdopodobieństwo stworzenia takiego zagrożenia.
Zachowania ryzykowne to takie zachowania, które mogą prowadzić do bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia, są związane z uczestnictwem w ruchu drogowym, ujmują wykroczenia drogowe, a także zagrożenia nieunormowane prawnie. Niosące ryzyko negatywnych konsekwencji dla zdrowia fizycznego i psychicznego, jaki i otoczenia społecznego.
Człowiek uczestniczący w ruchu drogowym często spotyka się z sytuacją, w której wymagania i ograniczenia przekraczają jego możliwości poradzenia sobie z sytuacją. Sytuacja drogowa jest niezmiernie dynamiczna, więc często ocena i analiza sytuacji i własnych możliwości, a więc ostateczna decyzja musi zostać podjęta niezwykle szybko.
Wg Zaleśkiewicza można rozróżnić dwa rodzaje zachowań ryzykownych: pierwszy z nich to takie zachowania, które wynikając z chęci osiągnięcia jakiegoś zysku lub uniknięcia straty (ryzyko instrumentalne), a drugie to ryzyko jako sposób zaspokojenia potrzeby przyjemności (ryzyko stymulacyjne)
Jakie zachowania są ryzykowne na drodze?
W jednym z badań pilotażowych przeprowadzonych w Polsce, w Wielkopolsce zadano kierowcom posiadającym uprawnienia kat. B pytanie otwarte: z jakimi zachowaniami ryzykownymi spotykasz się na polskich drogach. Badani wskazali na takie zachowania jak:
Przekraczanie dozwolonej prędkości 93%
Używanie telefonu komórkowego 76%
Jazda w złym stanie fizycznym/psychicznym 63%
Czynności rozpraszające (picie kawy, jedzenie) 53%
Jazda niesprawnym pojazdem 46%
Wyprzedzanie w miejscach niedozwolonych 36%
Niedostosowanie prędkości do panujących warunków 27%
Jazda bez zapiętych pasów 17%
Utrzymywanie zbyt małej odległości od pojazdu poprzedzającego 17%
Ponad to za zachowanie ryzykowne uznaje się kierowanie pojazdem po spożyciu alkoholu lub środka działającego podobnie.
Lista tych zachowań jest generalnie zgodna z danymi pochodzącymi z komendy Głównej Policji oraz z badań z innych krajów.
Tarnowski bazując na wynikach swoich badań i doświadczeniach wielu psychologów transportu za zachowania ryzykowne uznaje:
– zachowania ryzykowne oparte na rywalizacji i agresji czyli Road rage wściekłość drogowa, które są często świadome i związane z silnymi emocjami
– odwrócenie uwagi – czyli tzw jazda na pamięć pojawiająca się u kierowców z długoletnim stażem, którzy z automatu wykonują różne działania w samochodzie, ale i dotyczy to stałych, dobrze znanych tras, po których się poruszają i jest ryzyko, że później zauważą jakieś zmiany na danej trasie.
– senność – zmęczenie, które oczywiście sprzyja wypadkom.
Deficyty przyczyniające się do powstawania błędów na drodze
Każdy z nas ma pewne predyspozycje do tego, by popełniać błędy, by stwarzać zagrożenie na drodze. Natomiast z badań przeprowadzonych przez Instytut Transportu Samochodowego wynika, że na pojawianie się błędów mogą mieć wpływ różnego rodzaju deficyty:
należą do nich m.in.:
niska sprawność intelektualna (24,5 % badanych sprawców wypadków)
brak dostatecznej koncentracji uwagi (50,8% badanych kierowców)
nieadekwatność okazywanych emocji (63,2)
zaburzenia widzenia stereoskopowego, czy adaptacji wzroku do ciemności czy po oślepieniu. 35,4% przebadanych sprawców wypadków nie rozumiała i nie akceptowała obowiązujących norm społecznych.
Czynniki wpływające na zachowania ryzykowne na drodze
Wśród czynników wpływających na zachowania ryzykowne na drogach możemy również wymienić:
– płeć – poziom popełniania wykroczeń drogowych przez mężczyzn jest znacznie wyższy aniżeli wśród kobiet kierowców. Kobiety mają też wyższy poziom postrzegania ryzyka niż mężczyźni. Kobiety jeżdżą bardziej zachowawczo, ostrożniej, częściej stosują się do przepisów.
– wiek – zdecydowaną większość w grupie kierowców wykazujących tendencję do zachowań ryzykownych na drodze stanowią osoby w wieku 20-39 lat. W grupie kierowców do 26 roku życia pojawia się dużo zachowań o wysokim poziomie ryzyka, które są świadomym wyborem kierowcy. Tu też pojawiają się zachowania ryzykowne stymulacyjne czyli prowadzenie pojazdu jest źródłem satysfakcji i pełni ważną rolę w sytuacji ekspozycji społecznej.
– cechy osobowości – Cechami istotnie różnicującymi zachowania badanych jest wymiar introwersji-ekstrawersji, agresywności a także lęk jako cecha, a także w niektórych badaniach poziom neurotyzmu.
– cechy temperamentu – cechami istotnie różnicującymi osoby jest poziom reaktywności emocjonalnej, poziom aktywności, w ogóle typ temperamentu i możliwości przetwarzania stymulacji, informacji. W badaniach także różnicowały te osoby poziom takich cech jak impulsywność, skłonność do ryzyka czy siła procesów hamowania.
– poczucie umiejscowienia kontroli, kierowcy z zewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli mogą mieć tendencję do wyjaśniania negatywnych zjawisk czynniki znajdującymi się poza nim, a tym samym do podejmowania bardziej ryzykownych decyzji podczas kierowania pojazdem. Osoby, które mają wewnętrzne umiejscowienie kontroli mają przekonanie, że ich życiem i zdarzeniami kierują oni sami, czyli za równo za sukces jak i za porażkę odpowiadają sami, jest to bezpośrednio związane z ich postępowaniem. Czyli np. w sytuacji wypadku będą raczej poszukiwać odpowiedzialności w swoim zachowaniu, w sobie, ci z zewnętrznym poczuciem kontroli będą twierdzić, że to przez pecha np. Natomiast osoby o zewnętrznym poczuciu kontroli są przekonane, że życiem sterują czynniki niezależne od nich czyli los, bóg, choroba, szczęście, pech. Coś na co nie mają realnego wpływu. Czyli takie osoby często uważają, że sytuacje, z którymi się stykają nie maja związku z działaniami, jakie podejmują. Może tutaj pojawić się mechanizm obronny, aby zachować poczucie wartości w sytuacji straty, czyli nie zdałem egzaminu na prawo jazdy, bo egzaminator był złośliwy, a nie dlatego, że nie mam odpowiednich umiejętności do prowadzenia samochodu. Co ciekawe generalnie w sytuacji sukcesu mamy tendencję do przypisywania sukcesu sobie, a porażek czynnikom zewnętrznym.
– kulturowo uwarunkowane postawy wobec ryzyka, ale co ciekawe także podejmowanie ryzyka w ruchu drogowym będzie jedną z wielu form realizowania potrzeby samorealizacji. I może to się dziać w dwójnasób. Sam mechanizm jest taki sam, ale intencje już nie. U osób z sukcesami w życiu podejmowanie ryzyka w ruchu drogowym może być kolejnym sprawdzeniem ich zdolności, potwierdzeniem ich zdolności, zaś dla osób, które z trudem radzą sobie w życiu może to spełniać rolę kompensacji, na zasadzie w pracy mi nie wychodzi, ale na drodze jestem królem szos.
– umiłowanie trochę źle pojmowanej wolności – gdzie traktuje się przepisy, ograniczenia i regulacje jako atak na wolność jednostki. Tu często przejawia się to w łamaniu przepisów dotyczących dozwolonej prędkości, niezapinaniu pasów czy nieużywaniu kierunkowskazów.
Przenosimy także pewne wzorce z domu (często od ojca), ale też z filmów czy gier komputerowych typu Need for speed. Medialny bohater często przejawia zachowania ryzykowne czy agresywne, ale jest za nie nagradzany. Taki wizerunek staje się łatwy do identyfikacji i przeniesienia na ulicę. Przykładem mogą być zachowania drogowe bohaterów popularnej serii filmów Szybcy i wściekli.
O zachowaniach ryzykownych powstało kilka filmów, które szerzej poruszają tą tematykę. Serdecznie zapraszam do ich obejrzenia.
Witam. Wspominała Pani, że badania (prywatne) związane z prowadzeniem pojazdu służbowego wystawia się maksymalnie na 5 lat, a badania na operatora i wysokość na 4 lata. Czy przy wystawianiu tego typu terminów można powołać się na odpowiedni akt prawny? Pozdrawiam
Generalnie przy badaniach z medycyny pracy wykonywanych prywatnie psycholog może zaproponować jakiś termin następnego badania, jednakże podobnie jak przy badaniach z medycyny pracy zleconych przez lekarza, zaleca się, aby w terminie następnego badania wpisać : termin następnego badania ustala lekarza /wg zaleceń lekarza. Terminowość badań z medycyny pracy jeśli chodzi o konsultacje psychologiczne nie jest usankcjonowana prawnie stąd takie zalecenie. Można ewentualnie dodatkowo z jakiś względów zaproponować termin (dla przykładu 5 lat na pojazd służbowy, czy 4 lata dla operatora).