Badanie psychologiczne wykonywane w ramach badań z psychologii transportu czy medycyny pracy bardzo często obejmuje badanie sprawności intelektualnej. Nawet rozporządzenie w sprawie badań psychologicznych kierowców wskazuje, że podczas badania psychologicznego należy ocenić i opisać osobę badaną pod kątem sprawności intelektualnej i procesów poznawczych. Dlaczego więc ten intelekt jest taki ważny na drodze?
Według tzw. modelu świadomości sytuacyjnej, aby posiadać dobrą orientację umożliwiającą działanie w skomplikowanym, dynamicznym, stale zmieniającym się środowisku, jakim jest np. ruch drogowy, konieczne jest prawidłowe spostrzeganie, rozumienie, ale i przewidywanie zdarzeń. Podczas prowadzenia pojazdu zadaniem kierowcy jest utrzymanie prawidłowej świadomości sytuacyjnej, czyli prawidłowe spostrzeganie, rozumienie i przewidywanie zdarzeń, a następnie kierowca ma podjąć prawidłową decyzję i sprawnie wykonać odpowiednie manewry. Aby kierować pojazdem kierowca musi dokonać oceny sytuacji, którą spostrzega, zaplanować co dalej zrobi, podjąć ostateczną decyzję i wykonać manewr. I tu niezbędne są procesy poznawcze i sprawność intelektualna. A następnie już bardziej automatycznie monitorować przebieg manewru, co bardziej zależne jest od sprawności psychomotorycznej oraz wypracowanych nawyków.
Z danych zawartych w literaturze wynika, że wraz z wiekiem dochodzi u kierowców do pogorszenia sprawności poszczególnych funkcji poznawczych, istotnych z punktu widzenia działania kierowcy w powiązaniu z poziomem niektórych cech osobowości. Kierowcy stają przed koniecznością rozumienia sytuacji drogowych, podejmowania adekwatnych do tych sytuacji decyzji, doboru odpowiednich czynności, stosują w swojej pracy określone strategie radzenia sobie z trudnościami i obciążeniami. Czyli poziom inteligencji u kierowców ma zatem nie tylko znaczenie w rozwiązywaniu problemów „bieżących” uwarunkowanych sytuacyjnie, ale także w wyborze określonego stylu pracy przejawiającego się jako wzorzec zachowania.
Ważnym aspektem jest rola inteligencji w automatyzowaniu procesów poznawczych czyli w tworzeniu nawyków. W tym rozumieniu osoby inteligentniejsze są w stanie wykonać wiele czynności w sposób płynny i szybki, bez dużego wysiłku i bez konieczności sprawowania nad nimi świadomej kontroli, co w konsekwencji powoduje, że uzyskują one krótsze czasy reakcji w prostych zadaniach poznawczych. Analizy pokazują, że inteligencja płynna pełni istotną rolę w odniesieniu do szybkości i dokładności reakcji motorycznych jednostki, zwiększając poprawność działania i zmniejszając liczbę popełnianych błędów. Poziom inteligencji ogólnej badanych kierowców istotnie koreluje z większością zmiennych ocenianych w testach sprawności psychomotorycznej.
Inteligencję wreszcie można też definiować zgodnie z adaptacyjnym modelem, wtedy patrzymy na nią także jako na zdolność do adaptacji do stale zmieniających się warunków otoczenia. Do takich sytuacji zdecydowanie należą zmieniające się warunki drogowe. Kierowca często na podstawie drobnych szczegółów musi przewidzieć daną sytuację oraz zachowanie innych użytkowników drogi, by zaplanować własny sposób postępowania. Dlatego też w badaniu psychologicznym ocenia się możliwości intelektualne kierowcy, jego zdolności do uczenia się i zapamiętywania. Odpowiednio wysoki poziom inteligencji ma znaczenie chociażby w kontekście właściwego rozwiązywania sytuacji trudnych, a także w kontekście rozumienia przepisów ruchu drogowego i ich stosowania.
Podsumowując ważną rolę w funkcjonowaniu na drodze odgrywa sprawność intelektualna, która związana jest zarówno z szybkością i efektywności przetwarzania wielu informacji potrzebnych do podejmowania odpowiednich decyzji na drodze, jak również z osobowością i temperamentem, które znowu będą wpływały na styl i sposób prowadzenia pojazdu. W związku z tym sprawdzanie sprawności intelektualnej jest koniecznym i niezbędnym elementem pomagającym przewidzieć sprawność działania kierowcy w ruchu drogowym.
